.
.
Ehlader Araştırma Bölümü
İnsanın, kökü varlıksal yapısına dayanan yüceliği, eğitimsel düşüncede genel bir kural telakki edilmelidir. Eğitimi ve gelişimi için program hazırlanmalı, etkenleri ve engelleri bilinmelidir. Eğitim planlarına insanın yüceliğini artıran etkenler yerleştirilmelidir. Yani hem öğrencinin âcil ve anlık ihtiyaçlarına teveccüh edilmelidir, hem de yüce ihtiyaçlarına. Eğitim programı anlık ihtiyaçlarla ve insana cazip gelen şeylerle başlamalı, yüce ihtiyaçlarla bitmelidir. Bunun neticesinde kişinin şahsiyeti şekillenir ve onda yüce bir ruh ortaya çıkar.
Eğer insan yüce ve büyük olduğunu hissederse, sadece aşağılığa, çirkinliğe ve zillete boyun eğmemekle kalmaz, kolayca güçsüzlük ve ümitsizlik duygusuna da kapılmaz. Hep kendi sorunlarının çözüm yolları üzerinde düşünür ve bu yönde girişimlerde bulunur. Bununla beraber insanın yüceliği ve büyüklüğü, eğitimcilerin ve eğitim programı hazırlayanların dikkate aldığı genel bir kural hükmünde olmalıdır.
Yücelik esasının ve belirleyici rolünün ortaya çıkardığı güzel sonuçlar, Mevlânâ’nın Mesnevî’de yer yer bundan bahsetmesine sebep olmuştur. Mevlânâ’ya göre insanın maddî ve zahirî ihtiyaçları temin edilirken, onun yüce ihtiyaçlarından gaflet edilmemesi gerekir. İnsan, Rabbu’l- Âlemin’in mazharı olabileceği, ilâhî cemal ve celal nurunu yayabileceği bir yapıda yaratılmıştır. Onun içinde binlerce Kâbe ve binlerce Cebrail vardır. Öyleyse sakın kendisini ve yüceliğini kaybetmesin ve ruhunun ayağı dikenle yaralanmasın:
Lokman’ın canı Tanrı’nın gül bahçesidir
Canının ayağı neden bir dikenle yaralanmıştır
Diken yiyen bu beden bir devedir
Mustafa’dan doğan bu deveye binmiştir
Hey deve! Gül suyu şişesi var senin sırtında
Yüz gül bahçesi açtı onun esintisiyle sende
Senin meylin deve dikenine, kumluğa
Değersiz kumul dikeninde ne gülü dereceksin acaba?
Öncelikle ayağındaki dikeni çıkarmazsan
Gözün kararır, böyle nasıl dolaşırsın?[1]
Toplumsallık
İnsan sosyal bir varlıktır ve şahsiyeti toplum içinde şekillenir. Eğitim ve öğretim düşünürleri, insanın bu boyutunu dikkate alarak toplumsallık esasını kabul etmişlerdir. Toplumsallık, insanın sosyallik isteğinin eğitilmesi, kişinin topluluğa ve topluma katılması için ortam hazırlanması, yalnızlığa yönelmesinin ve inzivaya çekilmesinin engellenmesi, toplumsal iletişime hazırlanması, eğitimciler tarafından toplumsal vazifelerinin ve mesuliyetlerinin öğretilmesi ve topluma uyum ruhunun oluşturulmasıdır.
Mevlânâ birçok yerde toplumsallık esasına değinmiş, "İslam’da ruhbanlık yoktur" hadis-i şerifini söyleyerek ve kuş ile avcının güzel diyaloğunu anlatarak toplumsallık esasının neticelerinden bahsetmiştir. Kemale ulaşmanın ancak topluma karışarak mümkün olabileceğine inanmış ve toplumun bir bireyi olmanın insanı değerli ve manevî kıldığını söylemiştir. Zira insan ancak topluma karıştığında ve toplumsal vazifelerini üstlendiğinde bireysellikten ve bencillikten kurtulabilir. Toplumun bir parçası olunduğunda insanda kendi türüne sevgi, sabır, iyi niyet ve muhabbet gibi duygular gelişir. Bu yüzden İslamî ibadetlerde toplumsallık esası gözetilmiştir, ibadetler bir araya gelinerek yerine getirilmektedir:
Allah her cinsi çift olarak yarattı
Böylece cemiyette sonuçları belirdi
O resul ruhbanlığı yasakladı
Münasebetsiz! Nasıl giriştin bu bid’ate?
Cuma şarttır, namaz cemaatle kılınır
İyilik emredilir, kötülükten sakındırılır
Sabırla huysuzların zahmetine katlanmalı
Halka bulut gibi yararlı olunmalı
Babam, insanların hayırlısı insana faydalı olandır
Taş değilsen, kerpiçle, kesekle ne işin var?
Müslümanların arasında bulun
Bırakma Ahmed’in sünnetini, uy ona
Sünnet yoldur, cemaat arkadaş gibidir
Yolsuz, arkadaşsız dara düşersin
Diyelim ihtiyatın yüzünden kurt seni bulmadı
Cemiyet olmadan bulamazsın sen o neşeyi
Kim bir yolda tek başına mutlu mutlu giderse
Mutluluğu yüz kat olur arkadaşlarla birlikte
Kim bakına bakına mutlulukla giderse
Kuşkusuz daha mutlu gider arkadaşlarla
Duvarların yardımlaşması olmasa
Evler, ambarlar nasıl yükselir?
Mürekkeple kalemin yardımlaşması olmasa
Yazı yazılabilir mi kâğıt üstüne?
Birinin serip döşediği şu hasır
Sazlar örülmese birbirine, rüzgâr götürür
O haşmet sahibi bunun için men etti
Keşişliği, dağlarda halvete çekilmeyi
İnsanların böyle görüşmesi kaybolmamalıydı
Çünkü bu görüş bahttır, kalıcılık iksiridir
Yâr yâr ile oturunca
Yüzbinlerce gönül sırrı bilinir
Dostun alnı levh-i mahfuzdur
İki dünyanın sırrı orada açıkça görünür[2]
Kişisel Farklılıklar
Kişisel farklılıklar eğitim-öğretimin temel esaslarındandır. Bu, insanların her ne kadar birbirleriyle benzerlikler taşısalar da kendilerini diğerlerinden ayıran ve bağımsız, kendine özgü bir birey yapan bedensel ve ruhsal özelliklere, kendilerine has akıl ve idrak gücüne sahip oldukları anlamındadır. Bu özellikler psikologlar açısından şahsiyet bâbında da kişisel farklılıklar olarak geçmektedir.
Kişisel farklılıklar esasına eğitim programlarında teveccüh gösterilmesi durumunda:
Eğitim alanların yetenekleri belirlenmeli, her birinin akıl, duygu ve idrak özellikleri ortaya çıkarılmalıdır
Eğitim alanlar akıl, zekâ ve ruh durumlarına bakılarak sınıflandırılmalı ve her sınıfın yeteneklerine ve özelliklerine uygun özel programlar hazırlanmalıdır.
Eğitimcinin her biriyle ilgilenebilmesi için her sınıftaki katılımcı, sınırlı sayıda olmalıdır.
Edouard Claparede –Cenova Üniversitesi eğitim bilimleri bölümünün kurucusu- bu düşünceyi izleyerek, eğitimlerinde taşıdıkları özelliklerin tümünü dikkate alabilmek için her bir öğrenciye özel bir program hazırlanması gerektiğini önerecek kadar ileri gitti.[3]
John Lock da bu esasa dayanarak her öğrenciye diğerlerinden farklı bir birey olarak davranılması ve onun eğitim-öğretimine uygun yöntemin çok dikkatli bir şekilde belirlenmesi gerektiğini söylüyor.[4]
Mevlânâ kişisel farklılıkları, ruhsal ve zihinsel özellikleri ve de bunların yaşam alanlarında ve eğitim-öğretimde bilinmesinin zaruretini çok güzel bir şekilde anlatmıştır. Sonra da eğitim programlarının, öğrencinin idrak, anlayış, akıl ve kabiliyet ölçüsüne göre hazırlanmasının zaruretini eğitimciye hatırlatmıştır:
İyi bil ki akıllardaki bu farklılık
Yerden göğe kadar dereceyledir
Akıl vardır, güneş yuvarlağı gibidir
Akıl vardır, Zühre’den, akan yıldızdan geridir
Akıl vardır, sarhoş kandil gibidir
Akıl vardır, ateşli yıldız gibidir
Varlıkların içinde temiz ruhlar var
Çamura bulanmış karanlık ruhlar var
Şu istiridyeler de aynı derecede değil
Birinde inci var, birinde boncuk
Bu iyiyle kötünün ayrılması gerek
Buğday ile samanın ayrılması gibi
Herkes bir iş için yaratılmıştır
O isteği onun gönlüne yerleştirdiler
İnsanların aklı farklı farklıdır
Güzeller arasında da şekil farkı vardır
Akıllardaki fark asıldandı
Bunu sünnîlere göre dinlemeli
Madem çocuklara işim düştü
Çocuk diliyle konuşmalıyım onlarla
Renkle, kokuyla, mekânla övünmek
Çocukları sevindirir, aldatır onları
Renk ile koku gözümüzde değersizdir
Sen aşağılıksın diye sözün seviyesini düşürdük
Aklı dünyanın hesabını yapsa da
Baba yeni doğan çocuğuna tay tay der
Elifin bir şeyi yoktur dese de
Üstadın yüceliğinden bir şey eksilmez
Konuşma bilmeyen çocuğa öğretmek için
Kendi dilini terk etmesi gerekir
Senden ilim, hüner öğrenmesi için
Onun dil seviyesine inmen gerekir
İnsanlar da onun çocukları gibidir
Pirin vaaz sırasında buna uyması gerekir[5]
Kolaylık ve Kolaylaştırma
Kolaylık esası eğitim ve öğretimin esaslarından bir diğeridir. Eğer eğitimciler, programlarında bu esası dikkate alacak olurlarsa öğrenciler istekle eğitime yöneleceklerdir. Ancak programlar kolay olmazsa, daha çok zorluk, ağırlık ve huşunet olursa istekler söner, kalpler ölür ve eğitimin neticesi makûs olur. Oysa mülayimlik, merhamet ve kolaylık sağlama, isteği ve motivasyonu artırır.
Mevlânâ kolaylığın ve kolaylık sağlamanın bütün ilâhî dinlerin eğitim esası ve bütün ariflerin genel kuralı olduğuna inanır. Oysa zorluk çıkarma ve programa yüklenme cahilcedir ve hamlık göstergesidir:
Sıkı tutunmak taassup, hamlıktır
Cenin kaldıkça işin kan içmektir[1]
- - - - - - - - - - - -